Van diversiteit naar inclusie vanuit het recht op vrije tijd

Van diversiteit naar inclusie vanuit het recht op vrije tijd 

Vrije tijd is meer dan een gunst – het is een fundamenteel recht. Het Verdrag inzake de rechten van het kind stelt dat elk kind wereldwijd het recht heeft op rust, ontspanning en om deel te nemen aan vrijetijdsactiviteiten. In dit artikel duiden we het verschil tussen de begrippen diversiteit, inclusie, intersectionaliteit en privilege. Daarna formuleren we vanuit het recht op vrije tijd enkele belangrijke stappen die we kunnen nemen om de inclusie van kinderen en jongeren in de vrije tijd en je aanbod te bevorderen. 

Diversiteit 

‘Diversiteit’ verwijst naar de vele manieren waarop mensen van elkaar verschillen. Dit kan betrekking hebben op kenmerken zoals je sociale achtergrond, fysieke of mentale mogelijkheden, afkomst, huidskleur, taal, geloof, geslacht, gender of seksuele identiteit.

De diversiteit in de samenleving is zo groot geworden dat sommigen spreken van ‘superdiversiteit’. ‘Super’ staat dan voor de rijkheid aan diverse profielen van kinderen en jongeren in de samenleving. Deze diverse kinderen en jongeren hebben allemaal recht op vrije tijd. Helaas toont onderzoek aan dat vrije tijd en vrijetijdskansen niet voor iedereen gelijk zijn.

Intersectionaliteit 

‘Intersectionaliteit’ of ‘kruispuntdenken’ verwijst naar het gegeven dat mensen niet slechts één identiteit hebben. Zoals hierboven beschreven, bestaat de identiteit van kinderen en jongeren uit meerdere kenmerken. De combinatie van deze kenmerken of ‘lagen’ beïnvloedt de mate waarin ze kunnen deelnemen aan de samenleving en aan vrije tijd. 

 Bijvoorbeeld, iemand die opgroeit in een kansarm gezin, een bepaalde handicap heeft, roots in migratie en de voertaal nog niet goed onder de knie heeft, maakt deel uit van een groep die doorgaans minder kansen heeft om deel te nemen aan vrijetijdsactiviteiten. Dat komt omdat het vrijetijdsaanbod en activiteiten vaak niet op maat zijn van de uitdagingen en drempels waar deze kinderen, jongeren én gezinnen mee te maken hebben. ‘Kansarm zijn’ intersecteert of kruist hier met ‘een handicap hebben’, ‘roots in migratie’ en ‘taal’ (vandaar de term ‘intersectionaliteit’ of ‘kruispuntdenken’). Wie – aan de andere kant – opgroeit in en kansrijk gezin, zonder handicap, zonder recente roots in migratie en de voertaal vlot spreekt, maakt deel uit van een groep die meer kansen heeft op vrije tijd. 

 Afhankelijk van iemands identiteitskenmerken worden de drempels naar vrije tijd dus groter en wegen ze zelfs zwaarder door. Sommige identiteitskenmerken zorgen voor – onbewuste en bewuste – discriminatie en uitsluiting (denk aan huidskleur, afkomst of handicap). 

Privilege 

In lijn van het voorgaande hebben sommige kinderen en jongeren dus meer kansen in het leven en vrijetijdskansen. Dat noemt men ‘privilege’. Privilege gaat dus over de voordelen die sommige mensen genieten zoals opgroeien in een kansrijk gezin, wonen in een wijk met veel vrijetijdsaanbod en ouders hebben die bekend zijn met het bestaande aanbod. Sommige mensen zijn zich niet bewust van hun privilege of het gebrek aan privilege dat anderen ervaren. 

Kinderen en jongeren die geprivilegieerd hebben vaak gemakkelijkere toegang tot vrije tijd. Voor kinderen en jongeren die minder geprivilegieerd zijn, is het moeilijker om deel te nemen aan vrije tijd (of zelf vrije tijd te hebben). 

Het bewust worden en erkennen van de eigen privileges is vaak een belangrijke stap in het proces naar meer inclusie voor anderen. Het betekent dat men zich bewust is van bepaalde voordelen en actief op zoek gaat om de vrijetijdskansen voor andere kinderen en jongeren te verbeteren. 

Inclusie 

‘Inclusie’ betekent dat we er niet alleen voor zorgen dat diverse kinderen en jongeren (met hun gelaagde identiteiten en meer of minder privileges) ‘deel uitmaken’ van een vrijetijdsaanbod, maar dat we actief werken aan het creëren van een omgeving waar iedereen zich welkom, gerespecteerd, erkend, gewaardeerd en ondersteund voelt. 

Inclusie in de vrije tijd gaat dus verder dan het simpelweg aanbieden of ‘openstellen’ van activiteiten voor een breed publiek. Het betekent dat we actief nadenken en reflecteren over wie er wel en niet meedoet, waarom, en wat we daaraan kunnen doen. Het is tenslotte een ethisch minimum en een juridische verplichting dat het recht op vrije tijd voor elk kind en elke jongere wordt gerealiseerd. En dit vrij van uitsluiting, vooroordelen en discriminatie. 

Het recht op vrije tijd: wat kunnen we doen? 

Om het recht op vrije tijd werkelijk voor elk kind en elke jongere te realiseren, is het belangrijk om de uitdagingen en drempels waarmee ze te maken hebben te begrijpen en ook te kijken naar hoe het eigen aanbod daarop is afgestemd. De volgende stappen kunnen houvast en inspiratie bieden om inclusie in de vrije tijd te bevorderen. We raden ook aan andere artikels op deze website te raadplegen. 

• Maak contact, verbind en luister. Het is belangrijk om actief met diverse kinderen, jongeren en gezinnen en/of organisaties die met hen samenwerken in contact te komen, verbinding op te zoeken en naar hen te luisteren. Wat is hun leefwereld? Wat zijn hun ervaringen met het vrijetijdsaanbod? Welke drempels ervaren ze? Wat hebben zij nodig om zich welkom te voelen? Hoe kan het aanbod meer op hun maat worden afgestemd? 
• Zorg voor een reflectieve cultuur. Inclusie is een continu proces en een werk van lange adem. Het is belangrijk om je eigen denken, handelen en aanbod regelmatig te tegen het licht te houden en bij te stellen waar nodig. Het doel is om binnen de werking een reflectieve cultuur aan te zwengelen die toelaat om het aanbod inclusiever te maken voor kinderen en jongeren die nu niet bereikt of behouden worden. Het betekent ook dat er wordt gekeken naar de eigen waarden, normen, overtuigingen, gedrag, de sfeer en manieren van doen, manieren van organiseren en communiceren, verwachtingen, enzovoort. Waaraan kan gesleuteld worden opdat het aanbod ook meer op maat is van diverse kinderen en jongeren? Zijn er – hoe klein ook – mogelijkheden om inclusiever te werken vanuit hun leefwereld, noden en voorkeuren? 
• Intersectioneel denken of kruispuntdenken kunnen je helpen om na te denken over de drempels waartegen ze mogelijk aanbotsen (bv. financiële drempel, fysieke barrière, drempels als gevolg van de burgerlijke staat, voertaal niet machtig). 

Blijf in contact, verbinding en gesprek met de doelgroep! In de kantlijn van dit artikel kan je doorklikken naar andere, verdiepende artikels!